Literatura armãneascã-a perioadãljei di ninte Moscopole
Periodlu di ninte Moscopole s-caracterizeashce cu formare-a limbãljei literarã armãnescã. Ti nai ma veclju documentu-a Armãnjlor easte scriitura-a Ayiului Naun di Ohãrda di seculu VIII scriat cu alfavita slavicã. Ti jale documentulu aistu s-tsãne tu arhivile di Machedonia di Nord shi nu s-da ti publica. Tu periodlu-a Amirãrililjei Byzantinã limba armãneascã ahurhi s-hibã scriatã cu alfavita gãrtsescã, cu tsi s-formã alfavita traditsionalã-a limbãljei.
Ca forme scriate pi-armãneashce ti jale iara nu avem multe dãturi, a shcim siyurã cã tu arhivile a staturlor di tora Vurgaria shi Gãrtsia are documente aflate di periodlu a statilor byzantenji di Vlahia Mare, Vlahia Njicã shi Vlahia di-Nsus cãcum shi documente di periodlu-a fratslor Chetru shi Asen cãcum shi di Imperatorlu Caloian di Imperia Armãneascã-Vurgareascã.
Protile zboarã armãneshci tsi ira scriate tu istoria (cum u-cunushcem) sãntu di seculu shase (579-582 dupu Hristolu), a atselji sãntu zboarãle cunuscute "Torna, Torna Fratre!" Provã cã aiste zboarã ira tsiva altu di limba latinichescã icã byzantinã (gãrtsescã) easte cã suldatsle byzantinji nu u-achicãsirã fraza shi tu loc di s-u achicãsescã "ti cãde tornã" (tornã (n.)) nãsh u-achicãsirã ca Torna-ti (di latinichescã tornare).
Zborlu scriat armãnescu u-aflãm iara piste inscriptsiile tu locurle iu bãnarã Armãnjlji. Easte aflatã scriiturã cu yrame gãrtseshci pi iconã al Nectarie Tãrpu aflatã anlu 1950, a s-pistipseashce cã ira adratã anlu 1731 tu loclu Ardenitsa, Muzachia, a inscriptsia tsi aoatse sta easte: "Βίργιρε Μούμα-λ τουμνεζί ώρε τρέ νόϊ πεκετόσσλοιι" (Viryirã muma-(a)l dumnidzã orã trã (ti) noi pecãtoshlji - di latinichescã (Maria) Vergine, Mater Dei ora pro nobis peccatoribus). Depoia easte aflatã scriiturã tu mãnãstirã tu Clinuva, Tricala, Gãrtsia, adratã di zoyraflu Mihali Anaynostu Dhimitriu (Μιχαήλ Αναγνώστου Δημητρίου) di Samarina, tu anlu 1789, a scriiturã pi armãneashce dzãse: "ΙΝΤΡΑ ΜΠΑΣΙΑΡΕΚΑ ΚΟΥ ΜΟΥΛΤΑ ΠΑΒΡΙΕ. ΤΡΙΑΜΠΟΥΡΑ ΛΟΥΝΤΑΛΟΥΪ ΜΑΡΙΑ ΚΟΥΜΝΙΚΑΤΟΥΡΑ. ΦΩΚΟΛΟΥ ΑΚΣΙ ΣΗ ΚΟΛΑΣΙΑ ΤΡΑ ΣΚΑΚΗ." (Intra bisearicã cu multã/mod.mare/ puvrie. Treamburã lundalui marea cumnicãturã./Focolu a(c)shi di Colise si-scachi.)
Shi siyurã nai ma cunuscutã easte Vaza Simotã di seculu XIX, cu scriiturã: Καιλερύτου αμέου, μπια γίνου κα πι ατέου./Μούλτου σε νού μπιάε, σε νού τε βεμάη./Τρά σε νου τζη φάκε ρέου, τρα σε νου τε μπετου έου./Υναι ουάρε σε μπηάη, συ ακάσε τζη σε βάϊ. (Cãlãritu-a mel, bia yin ca pi-a tãu./Multu s-nu biai, s-nu ti vimai./T(r)a s-nu tsã-facã (a)rão, t(r)a s-nu ti bitu io./Una o(a)r(ã) s-biai, shi acasã tsã-sã vai.)
Tu chirolu aistu s-fãtsea shi mare literatura popularã armãnescã ca cãntits, pirmithe shi ãngiucitori populare.
Aoatse putum s-didem sade unã shcurtã prezentatsia a scriiturlor cai s-aflarã pi armãneashce (di ninte sh-di dupu Moscopole), ala exemplurle nai cama (cum s-veade) yin di perioada dupu Moscopole, ala cai sãntu un bun exemplu ti-atsea cum sã-scria pi armãneashce tu perioada tsi aoatse scriem. Itiile sãntu limbide, fãntãnjle sãntu i distruse i sãntu ascunde ashi cã tora ti tora nu sã-shcie tsiva cama.