Alchiviad al Nusha

Branislav Nushici - Alchiviadi al Nusha  (Beligrad, 20 di ximedru, anlu 1864 – Beligrad, 19 di yianar, anlu 1938) easti faptu tu casã iu tora s-aflã Banca Popularã ali Sãrbii. Tatu-su al Branislav Nushici, Ghiorghi Nusha eara Armãn dit Clisura (tu Gãrtsii), a mama-sa Ljubitsa Caspar eara dit Bosna shi Hertsegovina.

Eara scriitor literar, angrãpsea romani, drami, pirmifi shi esei, easti cãnãscut comediograf, fundator a retoricãljei tu Sãrbii shi cãnãscut fotograf amater. Idghea ashitsi lucra ca jurnalistu shi ca diplomat. A lui nai ma importanti lucre suntu ligati cu teatarlu, di cari nai ma cãnãscuti comedii lji suntu: “D-na Ministera”, “Deputat popular”, “Familia jiloasã” shi multi alti. Pi ninga atsea tsi angrãpsea texturi ti teatrili, lucre shi ca dramaturg shi conducator tu teatrili ãn Beligrad, Novi Sad, Scopia shi Saraevo. Branislav Nishici tu a lui cãrtsã zburashti ti bana di cafi dzuã tu Sãrbii tu eta XIX shi XX, a alui analizi sotsiologhitsi suntu actuali shit u eta XXI.

Di bana

Branislav Nushici easti faptu pi 20 di ximeru, anlu 1864 ãn Beligrad, tu casa iu azã s-aflã Banca popularã ali Sãrbii, Alchibiad Nusha, di tatã Ghiorghi  (Armãn) shi dada Ljubitsa (Sãrboanjã). Tatu-su a lui eara tinjisit parmateftu cu yiptu, ma shcurtu chiro dupu tsi s-featsi Alchibiad, u chiru avearea. Din Beligrad, familia s-dusi s-bãneadzã Smederevo, iu nushici u tricu bana ca ficior shi aclo dipisi sculii primarã shi doi anj di Litseulu, a matura dipisi ãn Beligrad.

Anlu dit soni di Litseulu s-featsi membru a sutsatãljei di ficiori “Nada”. A lui prota carti easti cu poezii, di cari dau suntu publicati tu Almanahlu. Ma amãnat, a lui poezii li publicã shit u “Golub” (Pãrumbu) – fimiridã ti sãrbeascã tinirami, anlu 1879. Cãndu umplu 18 di anj, u alãxi numa a lui ca Branislav Nishich. Nica ca tinir eara membru a Partiiljei radical cari eara tu opozitsii. Atumtsea ti prota oarã u duchy putearea a rejimlui.La anlu 1883, pi 19 di anj u angrãpsi a lui prota comedii “Deputat popular” cari pi stsenã va s-agioacã 13 di anj ma amãnat, la anlu 1896. Aestã carti sh-pizueashti cu politica, alidzerli, deputatslji populari shi partia pi potesi. Tsicara ca avea mindueari pozitivã di retsenzentsãlji Milovan Glishich shi Lazo Lazarevich shi eara bãgatã pi repertoar, conducatorlu a teatarlui sãrbescu popular Milorad Shapcianin tu momentul dit soni lu pitricu textul tu Ministeriatlu ti politsii cu plãcãrii s-da a lor mindueari, ca piesa lipsea s-hibã bãgatã pi stsena la Teatarlu di stat. Ma di ispeti a birocratiiljei, textul aclo armasi multsã anj. Faculati ti andreptu ahurhi Grats iu tricu un an, a dupu atsea continua ãn Beligrad iu lo shi diploma pi Analta sculii, anlu 1886.

Pi ilichii di 20 anj Nushici fudzi di acasã shi s-dutsi tu armata sãrbeascã ta s-alumtã tu polimlu sãrbescu-ãnturtsescu, ma ti shcurtu chiro pulitsia di cãsãbã lu turnã acasã. Ma amãnat, la anlu 1885, dupu vrearea a lui, dau stãmãnj partitsipã tu polimlu sãrbescu-vãrgãrescu. Atumtsea, tu cãsãbãlu Iagodino lji deadirã un vod cu armatuladz ta s-andreagã ti polimlu. Tu atsel vod eara shi poetlu Voislav Ilich, cu cari Nushici s-featsi mltu bun sots tut pãnã la anlu 1894, cãndu Ilich muri. Tu aestu polim Vãrgãria s-unitã, a Sãrbia amintã heroi di polim, maior Mihail Catanich cari eara pitricut s-yitripseascã tu Sofii. Prota carti cari Nushici u publicã eara Pirmituserli a unui caplar, anlu 1886, carti cu shcurti pirmifi shi tsitati cari s-featsirã tu chirolu a polimlui. stanga|miniatura|276x276px

Ahapsi

Di ispeti ca prota scriari lji eara loatã, cum spuni tu a lui autobiografii, atumtsea s-pari ca lji vini inspiratsia ti naua comedii tu cari sh-pizuea cu politsia. Comedia “Persoanã fãrã pistusini”easti angrãpsitã anlu 1887/88 cari pi repertoar va s-hibã bãgatã 35 di anj ma amãnat, ma exact pi 19 di mai, anlu 1923. Aoatsi sh-fatsi pezã cu politsia iu ari coruptsii, xenofobii shi carierizam, a curi lucru primar la easti s-alumtã cu atselji cari suntu contra dinastia, iu nai ma nibun trec oaminjlji cari nu au cana cabati.

La anlu 1887, ãn Beligrad avea dau angrupãri, la cari partitsipa shi vasiljelu shi analtsã reprezentantsã shi membri a Guvernului. Ushich eara revoltat pi aestã situatsii shi ti atsea angrãpsi un cantic satiric-politic sum titlu “ Dva raba” shi u ampãrtsã pi dau pãrtsã. Poezia easti publicatã tu “Frãndza dzuarã” shi trapsi mari atentsii la populu. Ma atsea multu lu nãrãi vasiljelu  Milan cari deadi instructsii Nushici s-hibã bãgat ahapsi. Nushici pãnã atumtsea avea reputatsii di tinir om “cari spuni tut tsi mindueashti shi atsea u scrie public…shi ca Pojarevats ghini va I yinã ta s-avreadzã”. La anlu 1888 giudiclu adusi detsizii Nushici s-hibã giudicat doi anj, a dupu caftarea a tatu-sui, eara silighit un an dupu tsi shidzu Pojarevats ahapsi.

Aoatsi angrãpsi pirmifi cari li adunã tu cartea Frãndzã shi comedia Proectsii. Tu aestã comedii Nushici sh-pizuieashti cu birocratia, ma nu easti ahãt rigoroz. Ti Ministrul dzãts ca easti bun om cari easti etim s-agiutã a cafi unui om, a ari achicãseari shi ti oaminjlji cari angrãpsea nibuni lucri ti el tu presa. Di cãndu inshi dit ahapsi, s-dutsi la vãsiljelu Milan, dupu tsi ministrul ti lucãrli externi lji deadi slujbã tu diplomatia. Dzatsi anj lucre tu conzulatili tu Bituli, Scopia, ãn Sãrunã shi Prishtina. A lui carti dit soni Proectsii ti prota oarã pi stsena a teatarlui vasilichescu  s-agiuca ninti s-anchiseascã la slujbã tu xeani, anlu 1889.

Lucurlu profesional

Ca lãcrãtor tu Ministerioatlu ti lucãrli externi, eara nominat ti secretar tu Conzulatlu tu Bituli, shi atumtsea s-ansurã la anlu 1893 cu Darinca, hiljea a parmateftului Bojidar Ghiorghevich shi Ljubitsa, a curi frati Dimitrie Bodi tu atsel chiro eara consul Bituli. Idghiul an eara aleptu ti consul tu Prishtina iu mãrturisea ti greaua banã a popului sãrbescu ti cari scria tu cãrtsãli cãnãscuti sum numa  Cãrtsã a conzului.

La anlu 1900 Nushici easti bãgat pi functsia secretar tu Ministeriatlu ti educatsii, a shcurtu chiro dupu atsea s-featsi dramaturg tu Teatarlu popular din beligrad. Anlu 1902 eara nominat ti comesar ti poshta shi telegraf tu Ministeriatlu ti constructsii.

Anlu 1904 easti aleptu ti conducator a Teatarlui popular sãrbescu tu cãsãbãlu Novi Sad. Deadun cu dascalu Mihailo Sretenovici lu fundã protlu teatar ti fumelji, tu cari rolji avea mash fumelji, anamisa di cari shi fumeljli al Nushici. Di la anlu 1905 s-dutsi ãn Beligrad iu lucreadzã ca jurnalistu. Aclo, pi ninga atsea tsi s-ãnsimna cu a lui numã, multi ori lu angrãpsea shi pseudonimlu “Ben Achiba”.

Anlu 1909 eara reporter di Bituli ti fimirida Politica, tu chirolu cãndu ahurhi Revolutsia ãnturtseascã a tinirlor.

La anlu 1912 s-turnã Bituli ca lãcrãtor tu administratsia di stat. Un chiro eara nacialnic, a anlu 1913, Scopia lu fundã protlu teatar shi aoa bãna pãnã la anlu 1915. Tu chirolu a Protlui polim mundial s-dusi tu Italii, Shvaitsarii shi Frantsii shi aclo armasi pãnã tu dipisita a polimlui. Tu chirolu a Protlui polim mundial unã parti di a lui manuscrisi li alãsã Prishtina shi atseali manuscrisi suntu tsãnuti, a unã parti di manuscrisili cari eara Scopia, li arsi.

Chirolu di ma tricutã ilichii

Dupu polimlu, Nushici easti aleptu ti conducator a “Sectorlui ti artã”, tu Ministeriatlu ti educatsii, pãnã la anlu 1923, a dupu atsea eara conducator a Teatarlui popular di saraevo, a anlu 1927 s-turnã ãn Beligrad. Eara aleptu shi ti prezidentu a Sutsatãljei a autorlor yiugoslovenj ti drama. La anlu 1933 eara aleptu ti membru ordinar a Academiiljei sãrbeascã a vasiljelui.

Branislav Nushici eara cãnãscut scriitor, cnãscut dupu humorlu autentc. Nai ma multu scria ti oaminjlji, ti lor character shi ti bana spiritual. Ninti s-moarã, Nushici deadi contributsii ãn Beligrad s-fundeadzã Teatarlu familiar, icã teatarlu Boshco Buha, cari anlu 1950lu fundã a lui hilji Margarita Predich Nushici.

Anlu 1936 el informã ca easti multu lãndzid, titsi informeadzã shi presa di tu atsel chiro.

Muri pi 19 di yianar, anlu 1938, shi di tinjii cãtrã el, atsea dzuã fasada a obiectului a Teatarlui popular din Beligrad eara anvãlitã cu lai pãndzã. Ca manuscris, nidipisitã lji armasi comedia “Condutsirea”.

Ti a lui banã, la anlu 1986, easti adratã shi drama pi Televizii sum numa Niserioz Branislav Nushici. Nica cãndu bãna, a lui numã u purta: un cafine shi sculii ãn Beligrad, stradi ãn Beligrad, Bituli, Smederevo shi Craguevats, vãrã sutsãts, a ti ciudii a lui, shi vãrã grupi di cãntãtori.

Bana privatã

Cãndu eara pi slujbã Bituli, Nushici s-cãnãscu cu Darinca Ghiorghevich, cu cari s-ansurã anlu 1893. Prota vreari ali Darinca lju spusi cu poezii cari u angrãpsi pi lepeza. Ca diplomat multi ori cu familial lu alãxea loclu di bãnari. Cãndu s-featsi cãnãscut scriitor, s-featsi dramaturg shi conducator a Teatarlui popular din Beligrad.

Avea trei ficiori: Margarita, Strahinja Bana shi Olivera. Nai ma njica featã Olivera muri cãndu avea doi anj. Nushici eara ligat di familia a lui titsi marturisescu zboarãli a hilji-sa Margarita: “Nitsi Bana, nitsi mini, pute nu na ari aguditã. Na dutsea tu atelje ti picturi shi tu teatru. Aclo na anvitsa s-li mutrim picturili shi cu angatan s-mutrim tsi s-fãtsea pi stsena”. Margarita shi Strahinja ca tiniri, multi ori aguca rolji di ficiori tu piesili a tatus-su a lor.

Strahinja Ban (1896-1915) uniclu hilj al Nushici, eara vãtãmat tu Protlu polim mundial. Muri pi 12 di ximedru, anlu 1915, shcurtu chiro di cãndu s-turnã di pi frontul, dupu tsi eara prezentu la numta ali Margarita, Scopia. Ma amãnat, ti hilji-su, Nushici multu niheam zbura. Tu a lui tinjii lu angrãpsi romanlu “Nausuti tsisprã”. Dupu moartea a hilji-su, lji lipsea dzatsi anj ta s-poatã diznãu s-ahurheascã s-lucreadzã. Atumtsea li angrãpsi a lui nai ma buni comedii: Doamna ministera, Mister dolar, Familia jiloasã, Dr.Ljirtatlu shi multi alti. Tu atsel chiro eara nai ma cãnãscut scriitor Yiugosloven.

Pricunushteri

dreapta|miniatura|234x234px

• Orden Ayu Sava, I gradus (Vãsilia SHS)
• Orden di cnezlu Danilo I, IV gradus (Vãsilia Monte Negro)
• Orden Ayu Sava , IV gradus (Vãsilia Sãrbeascã)
• Orden alba ornji V gradus (Vãsilia SHS)

Cãrtsã

Comedii

• “Deputat popular” (1883)

• “Persoanã fãrã pistusini” (1887)
• “Protectsii” (1889)
• “Omlu di cafi dzuã” (1899)
• “Lumi” (1906)
• “Calea anvãrliga di lumea” (1910)
• “Domana Ministera” (1929)
• “Mister Dolar” (1932)
• “AEMY - Asotsiatsia a emantsipatilor muljeri yiugosloveni” (1934)
• “ Familia jiloasã” (1934)
• “Porcu” (1935)
• “Dr” (1936)
• “Ljirtatlu” (1937)
• “Nu jãlits pute”
• “Condutsirea” (nidipisitã)
• “Calea anvãrliga di lumea” –continueadzã (nidipisitã)
• “Prota vreari” (comedii ti fumelji)

• 

Romani

• “Fumealji di comuna” (1902)
• “Furi” (a lui experientsã di dzãlili ca ficior) (1933)
• “Nausuti tsisprã” (1920)

Proza autobiograficã

• “Autobiografii” (1924)

Drami

• “Horizontu” (1901)
• “Ashi lipsea s-hibã”
• “Ploai tu toamna” (1907)
• “Dupu truplu al Dumidzã” (1910)
• “Aghoghi”
• “Analfabeta”

Pirmifi

Groapa al Nushici

• “Oponentu politic”
• “Literi di moarti”
• “Clasã”
• “Pirmifili a unui caplar”

Traghedii

• “Cnez Ivo di Semberie”
• “Hagi-Loia”
• “Navigatsii”

Discusii shi cãrtsã

• „Retorica“

Pirmifi di pit cali

• Cosovo, Descriptsii a statilor shi a populilor

Alti activitãts artistitsi

Stampa postarã di Republica Sãrbia

Contributsii cãtrã fotografia sãrbeascã

Nushici adra fotografii shin inti s-ducã ca consul tu Prishtina (ciarshar, anlu 1893). Easti anamisa di protslji stereofotografi sãrbeshtsã. Alãsã semnu ca scriitor shi ti istoria sãrbeascã pit fotografii shi vãrã nali tehnichi (ca exemplu rentghen fotografii). Cu fotografii deadi ilustratsii ti a lui trei cãrtsã. Partitsipã la prota expozitsii ti fotoamateri ãn Beligrad, anlu 1901. Tu fimirida “Politica” publicã un pirmif pi tema ti fotografia cari u dedicã a nun-sui, Milan Jovanovich. Opera cu fotografii adrati di Nushici s-tsãn tu Muzeilu a cãsãbãlui Beligrad.

Operi

• “Tu hãryii” (1903)

• “Cnez Ivo di Semberie (opera) 1911.

Stripuri

Nica cãndu bãna, a lui opera eara adratã ca stripuri tu fimiridzli anamisa di polematili tu nai ma mari tiraj, a autori eara nai ma cãnãscutslji artishtsã di atsel chiro.

• “Calea anvãrliga di lumea”, adaptatsia a stsenariolu di Branco Vidich, deseni Giuca Iancovich, Mica Mish, Beligrad, 1937.
• “Furi”, adaptatsii shi deseni Alexie Ranhner, Mica Mish, 1938.
• “Fumealji di comuna”, adaptatsii shi deseni Momcilo Moma Marcovich, Tumtul richu, Beligrad

Ti cultura popularã

Opera al Nushici, di la anlu 1950 s-adapteadzã tu vãrã tsindzãts di bioscopuri shi filmuri pi televizii.

• Deputat popular, filmu lungumetraj pi bazã a comediiljei di la anlu 1883, al Branislav Nushici, tu rejii al Stole Iancovich, reghistrat anlu 1965 tu productsii Bosna film.
• Deputat popular (rimeic) filmu pi televizii dupu motivili di idghea comedii tu rejii al Slaven Saletovich, reghistrat anlu 1990 tu productsii RTB.
• Persoanã fãrã pistusini, filmu lungumetraj pi bazã a comediiljei di la anlu 1887 al Branislav Nushici, tu rejii ali Soie Iovanovich, prota muljeari redactor tu Yiugoslavii shi pi Balcan, reghistrat anlu 1954 tu productsii ali Avala film.
• Persoanã fãrã pistusini (rimeic) filmu pi televizii dupu motivili di idghea comedii tu rejii al Arse Miloshevich, reghistrat anlu 1989, tu productsi ali RTB.

Doamna Ministera, filmu lungumetraj pi bazã a comediiljei di la anlu 1929, al Branislav Nushici tu rejii al Jorj Scrighina, reghistrat anlu 1958, tu productsii ali UFUS.

• Doamna Ministera (rimeic) filmu pi televizii dupu motivili di idghea comedii tu rejii al  Zdravco Shotre, reghistrat anlu 1989, tu productsii ali RTB.
• Familia jiloasã, filmu pi televizii dupu motivili di comedia di la anlu 1935, al Branislav Nushici, reghistrat la anlu 1960 tu productsii ali RTV (doi anj ma ninti idghea casã di productsii ahurhi cu emitari TV programã).
• Familia jiloasã (rimeic) filmu pi televizii dupu motivili di idghea comedii tu rejii al Milan Caragich, reghistrat anlu 1990 tu productsii ali RTB.
• Dr., filmu lungumetraj pi bazã a idghiljei comedii al Branislav Nushici tu rejii al Soie Iovanovich, reghistrat anlu 1962, tu productsii ali Avala film.
• Dr. (rimeic) filmu pi televizi dupu motivili di idghea comedii al Nushici tu rejii al Alexandar Giorgevich, reghistrat anlu 1984, tu productsii ali RTB.
• Calea anvãrliga di lumea, filmu lungumetraj pi bazã a idghiljei comedii al Branislav Nushici di la anlu 1931, tu rejii al Soie Iovanovich, reghistrat anlu 1964, tu productsii ali Avala film.
• Ninti polimlu, filmu lungumetraj pi bazã a daulor comedii al Nushici “Ljirtatlu” shi “Familia jiloasã”, tu rejii al Vuc Babich, reghistrat anlu 1966, tu productsii ali Avala film.
• Nushiciadã, festival ti filmuri-comedii, tu Ivanjitsi exista di la anlu 1968 pãnã la anlu 1972, a diznãu easti anljeatã anlu 2010 ca colaj di diferenti formi artistitsi.
• Dzãlili al Nushici, festival ti teatru cari easti fundat la anlu 1984 tu Smedrevo tu tinjii al Branislav Nushici, a di la anlu 1990 la aestu festival s-da Premia Branislav Nushici.
• Ljirtatlu, filmu pi televizii dupu motivili di idghea comedii al Nushici, tu rejii al Alexandar Mandich, reghistrat la anlu 1990, tu productsii al RTB.
• Tu TV miniseria Sonea a Dinastiiljei Obrenovich di la anlu 1995, persoana Branislav Nushici lu agiuca Milenco Pavlov.
• Pi pozitsi, filmu pi televizii pi bazã a pirmifilor al Branislav Nushici, stsenariolu lu angrãpsi Miriana Lazich, a easti reghistrat la anlu 2005 tu rejii al Milosh Radovich, tu productsii al RTS.
• Tu filmul pi televizii Albatros di la anlu 2011, persoana Branislav Nushici lu agiuca Milan Vraneshevich.
• Mister Dolar (filmu) shi rimeic Mister Dolar (film)
• Lumea (film)
• Situatsia cu vrearea ali sor-sa a unui ministru (film)
• Condutsiri (film)
• Multi pãrpots di sãrma (film)
• Fumealji di comuna (filmu di la anlu 1953)
• Strimtari – TV filmu di la anlu 1974, dupu filmul emitat la anlu 1935.
• Zvezdara teatrul adrã vodvil cu njic buget “Dzua di amintari al Branislav Nushici” tu cari rolja printsipalã u agioacã Branislav Lecich.
• Spectacolu “Calea a mãrlor oaminj” zburashti ti dzua dit soni di bana al Nushici.

Casa al Branislav Nushici

Casa al Branislav Nushici, cari u adrã tu anjlji dit soni di a lui banã (1937) tu strada Shecspir, numir 1, ãn Beligrad , easti proclamatã ti aveari culturalã (ca monument cultural) cu detsizii a Institutsiiljei ti avigljeari a monumentilor culturali a cãsãbãlui Beligrad nr.1046/2 di 28.12.1967